«
ωμόγερος»: Από το αρχαίο Μώμος και το ουσιαστικό γέρος. Πρόκειται σύμφωνα με τον Άνθιμο Α. Παπαδόπουλο για τον εσχατόγηρο, γι’ αυτόν που είναι μεταμφιεσμένος για τις θεατρικές παραστάσεις. Πολλές είναι οι περιστάσεις στις οποίες αιωρούνταν στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα απορίες, διλήμματα και συνεχείς ερωτήσεις από κόσμο που παραβρέθηκε σε μια εκδήλωση Mωμόγερων.
Τι είναι τελικά οι Mωμόγεροι; Πολύ απλά λέμε ότι πρόκειται για ένα δρώμενο, οι ρίζες του οποίου χάνονται στο χρόνο, στην Αρχαιότητα.
Στο σημείο αυτό ανοίγουμε παρένθεση, καθώς θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε συνοπτικά τον όρο δρώμενο. Έτσι, λοιπόν, δρώμενο είναι μια παραστατική εκδήλωση, η οποία αρχικά περιείχε και κάποια λατρευτική διάσταση. Το δρώμενο τελείται με την καταρχήν συλλογική συμμετοχή μιας ομάδας ή τη σύμφωνη γνώμη μιας ομάδας και επιδιώκει την πραγματοποίηση ενός σκοπού. Ο σκοπός αυτός είναι συνήθως η ευετηρία, δηλαδή η καλή χρονιά, η καλή εποχή, η καρποφορία, αλλά και με την έννοια της καλής υγείας. Η μακραίωνη, λοιπόν, ύπαρξη του εθίμου αναπόδραστα επέδρασε διαχρονικά στο περιεχόμενο και στο ύφος του.
Ανήκει λοιπόν σε εκείνα τα έθιμα που οι Πόντιοι μαζί με άλλα πολιτισμικά κειμήλια έφεραν με την εγκατάστασή τους στη μητροπολιτική Ελλάδα.
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συνάμα είναι άκρως διαφωτιστικό να παραθέσουμε τις απόψεις ορισμένων πνευματικών ανθρώπων, ανθρώπων της επιστήμης, οι οποίοι μελέτησαν εκ του σύνεγγυς το έθιμο.
Αρχικά, ο «πατέρας» της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης έθεσε γενικότερα ότι, όλες οι ευετηριακές τελετές εκκινούν χρονικά πριν την αρχαιότητα και ως εκ τούτου προϋπήρχαν από τις διονυσιακές τελετές και το αρχαίο αττικό δράμα.
Το 1927 ο Δημοσθένης Η. Οικονομίδης υποστήριξε σε επιστημονική έρευνά του ότι πρόκειται για αγροτικές γιορτές με συμβολικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα υποστήριζε ότι συμβολίζουν τη νάρκη της φύσης κατά τη διάρκεια του χειμώνα και την αναζωογόνησή της κατά τη διάρκεια της άνοιξης.
Ο Χρήστος Σαμουηλίδης πιστεύει ότι οι Μωμόγεροι αποτελούν θεατρική κατάληξη τελετουργικών δρωμένων έχοντας «θεσπική» ή «μεταθεσπική» μορφή.
Υιοθετώντας τον χρονικό διαχωρισμό που πραγματοποίησε ο Χρήστος Σαμουηλίδης στο πολυσήμαντο βιβλίο του Το λαϊκό παραδοσιακό θέατρο του Πόντου, μπορούμε να πούμε ότι οι Μωμόγεροι στο αρχαϊκό στάδιό τους είχαν μαγικό-τελετουργικό και ευετηριακό χαρακτήρα. Στην πορεία μέσα στο χρόνο οι επιδράσεις που δέχθηκαν από το περιβάλλον και ασφαλώς τις λοιπές γειτονικές κουλτούρες, επέφεραν μεταβολές. Έτσι ώστε οι Μωμόγεροι απώλεσαν στοιχεία από την αρχαϊκή περίοδο και δέχθηκαν νέα από τη βυζαντινή περίοδο, την οποία βίωναν. Σε νεότερο στάδιό τους ο χαρακτήρας τους εξελίχθηκε, έχοντας επίκεντρο τη σάτιρα, τον έρωτα, την ψυχαγωγία κτλ.
Φωτογραφία εποχής με τους Μωμόγερους του Καρυοχωρίου Κοζάνης
Συγκριτικά με μορφές θεάτρου που αναπτύχθηκαν στη Δύση, οι Μωμόγεροι υπήρχαν με λαϊκούς αυτοσχέδιους ηθοποιούς, οι οποίοι παράλληλα λειτουργούσαν και ως δημιουργοί, δομώντας καταστάσεις όπως ακριβώς στη Δύση. Χαρακτηριστικό συγκριτικό είναι το παράδειγμα της θεατρικής μορφής που αναπτύσσονταν στη Δύση, η comedia del arte.
Οι παραλλαγές των Μωμόγερων που έχουν καταγραφεί σύμφωνα με τον Χρήστο Σαμουηλίδη ξεπερνούν τις πενήντα.
Οι διαφοροποιήσεις ανά περιοχή ουσιαστικά επιβεβαιώνουν όσα υποστηρίζει η επιστήμη της λαογραφίας για την παράδοση γενικά, δηλαδή ότι η ελληνική παράδοση έχει ορισμένες βασικές κατηγορίες μέσα στις οποίες υπάρχουν τοπικές παραλλαγές που τελικά συνθέτουν τον ελληνικό πολιτισμό. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση του ποντιακού πολιτισμού και ασφαλώς στο έθιμο των Μωμόγερων. Βασικά στοιχεία των Μωμόγερων είναι ο θάνατος και η ανάσταση, η αρπαγή και η σύγκρουση.
Πόντιοι πρόσφυγες πρώτης γενιάς στον Τετράλοφο Κοζάνης. Ο πρώτος Κοτσαμάνος από αριστερά είναι ο Γιώργος Φιλιππίδης, αρχηγός και στη Λιβερά του Πόντου (φωτ.: αρχείο Σάββα Φιλιππίδη)
Το έθιμο ξαναζωντάνεψε από τα πρώτα κιόλας χρόνια εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα. Ήδη από το 1924 και 1925 υπάρχει φωτογραφικό υλικό αναβίωσης του εθίμου σε χωριά του νομού Κοζάνης, όπου συμμετείχαν πρόσφυγες γεννημένοι στον Πόντο. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει περίτρανα τη συνέχεια του εθίμου, καθώς και τη μορφή με την οποία εμφανίζεται-καταγράφεται και στις μέρες μας. Ειδικότερα στις μέρες μας παρουσιάζεται μια κάμψη στο θεατρικό μέρος του, σε αντίθεση με το χορευτικό που καταγράφει άνθηση.
Τέλος, από τις ονομασίες που έχουν καταγραφεί για το έθιμο, η πλέον συνηθισμένη είναι αυτή που τελικά έχει επικρατήσει μέχρι και σήμερα: Μωμόγεροι. Οι υπόλοιπες είναι υπαρκτές και αποδεκτές, όμως είχαν χρήση σε λιγότερες περιοχές του Πόντου, σε μικρότερο γεωγραφικό εύρος. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι στον Πόντο το έθιμο συνηθίζονταν σε κάθε περιοχή, ακόμα και στο Καρς.
Στυλιανός Ιωαννίδης
Απόφοιτος Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων
Πτυχιούχος Τμήματος Βαλκανικών Σπουδών (ΤΒΣ) / MsC Βαλκανική Ιστορία
